Kościół pw. św. Stanisława Kostki (dawny kościół ewangelicko-augsburski)

w Aleksandrowie Łódzkim

Kościół został wzniesiony w latach 1827–1828 przez zbór ewangelicki w Aleksandrowie Łódzkim, z inicjatywy ówczesnego pastora Friedricha Georga Tuve (Thuwe), a przy wydatnej pomocy właściciela miasta Rafała Bratoszewskiego i rady miejskiej. Projekt wykonał znany architekt warszawski – Gabriel Bonifacy Witkowski (1800–1840). Konsekracja obiektu nastąpiła 25 grudnia 1828 r. Do roku 1945 świątynia była użytkowana przez miejscową parafię ewangelicko-augsburską. W późniejszym czasie zaprzestano w niej odprawiania nabożeństw luterańskich. Nieformalną opiekę nad budynkiem przejęła tutejsza parafia rzymskokatolicka pw. św. Rafała Archanioła, dla której pełnił on funkcję kościoła filialnego pw. św. Stanisława Kostki. W latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia uregulowano status własności obiektu. Powrócił on do ewangelików, którzy jednak wydzierżawiali go katolikom, nie mając środków na jego utrzymanie. Nieremontowany przez lata popadł w zaniedbanie. W latach dziewięćdziesiątych XX w. zaprzestano w nim sprawowania nabożeństw. W roku 2002 budynek przekazano na rzecz Fundacji Centrum Dialogu Kultur i Religii. W latach 2004–2012 został wyremontowany. Obecnie pełni on funkcję kulturalną, spotkań międzywyznaniowych, organizację uroczystości miejskich, szkolnych, a także okolicznościowego sprawowania liturgii i nabożeństw ekumenicznych.

Kościół usytuowany jest w zachodniej pierzei Placu Kościuszki, przy narożniku ulicy Łęczyckiej. Wzniesiono go w stylu klasycystycznym na planie prostokąta. Jest to budowla murowana z cegły, otynkowana, zwrócona prezbiterium na północny zachód. Po obu stronach prezbiterium znajdują się prostokątne zakrystie, a za ścianą ołtarzową, na całej szerokości kościoła, prostokątne pomieszczenie mieszczące klatki schodowe na empory i ambonę. Od frontu usytuowana jest kruchta oraz dwie wieże z klatkami schodowymi prowadzącymi na galerie i chór muzyczny.

Fasada jest trójosiowa. Osie zewnętrzne są zryzalitowane, flankowane pilastrami w wielkim porządku i ozdobione wnękami mieszczącymi rzeźbione wazony. Wejście główne na osi ujmuje para kolumn o stylizowanych głowicach, także w wielkim porządku. Otwór drzwiowy jest prosto zamknięty, umieszczony w półkolistej płycinie. Nad nim widnieje płaskorzeźba w formie otwartej Ewangelii z krzyżem oraz półkoliste okno. Kolumny i pilasty dźwigają belkowanie złożone z trójdzielnego architrawu, fryzu tryglifowo-metopowego oraz kroksztynowego gzymsu. W górnej kondygnacji, w płycinie zamkniętej półkoliście, znajduje się prostokątne okno. Na wysokości nadproża okna umieszczono gzyms kordonowy. Lico ściany nad gzymsem zdobią dwie płaskorzeźby lecącej Nike w układzie antytetycznym. Całość wieńczy gzyms koronujący i schodkowy szczyt. Osie boczne są niższe i mają niewielkie, okrągłe okienka. Na szczycie fasady i ryzalitów umieszczono żelazne krzyże.

Elewacje boczne są siedmioosiowe, rozczłonkowane pilastrami dźwigającymi belkowanie z tryglifowym fryzem. Na wysokości parteru znajdują się prostokątne okna, powyżej zaś blendy. Okna pierwszej kondygnacji są półkoliste w opaskach, drugiego piętra prostokątne, ujęte od dołu gzymsem podokiennym. Elewacja tylna jest trójosiowa, opracowana analogicznie jak boczne, z tym że zamiast okien na poziomie parteru umieszczono blendy. Korpus nawowy przykrywa trójspadowy dach kryty pierwotnie dachówką, a obecnie blachą. Dachy nad wieżami są czteropołaciowe.

Wnętrze kościoła podzielone jest na trzy nawy przykryte płaskim drewnianym stropem. Nad nawami bocznymi usytuowano dwukondygnacyjne drewniane empory, wsparte na drewnianych filarach zakończonych stylizowanymi kapitelami: jońskimi na parterze, romańskimi na piętrach. Od wschodu mieści się chór muzyczny wsparty na dwóch kolumnach o kanelowanych trzonach i wolutowych głowicach. Znajdują się tu cenne zabytkowe organy piszczałkowe, wykonane w 1872 r. przez firmę Gebrüder Walter z Guhrau, odrestaurowane w 2012 r. Instrument ten jest jednym z pięciu tej firmy zachowanych w Polsce.

Bibliografia

1. Kościół ewangelicki, karta ewid., oprac. J. Warszawa, maj 1984, Wojewódzki Konserwator Zabytków w Łodzi.
2. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. II (Województwo łódzkie), red. J.Z. Łoziński, z. 6 (Powiat łódzki i miasto Łódź), oprac. M. Kwiczała, Warszawa 1953, s. 179.
3. Kuropatwa A.B., Dzieje kościoła ewangelickiego, „Aleksandrów wczoraj i dziś” 2003, R. XXI, s. 24–26.
4. Laszak A., Rewitalizacja organów w kościele św. Stanisława Kostki w Aleksandrowie Łódzkim, „Aleksandrów wczoraj i dziś” 2013, R. XXXI, s. 56–76.
5. Ste­fański K., Ewan­gelickoaugs­burskie budown­ictwo koś­cielne w okręgu łódzkim w pier­wszej połowie XIX, „Kwartal­nik Architek­tury i Urban­istyki” 1992, t. XXXVII, z. 3, s. 243–270.
6. Witerski D., Obiekty sakralne i stan gospodarczy parafii, „Aleksandrów wczoraj i dziś”, s. 7–8.